Өлөөн өрүскэ ыраах айан / Маяк арктики

Статья

Өлөөн өрүскэ ыраах айан
- издания
- №97
- Общество
2014-11-270980Күрэх: Арктика, эн дьонуҥ!
Ыраах Өлөөн өрүскэ атырдьах ыйыгар
«Саха сирэ» НКИК икки киһилээх айар бөлөҕүн кытта икки оҥочонон Неелов хомотуттан
айаҥҥа туруннубут.
Сайын салгынынан айан хаайтарыылаҕынан сибээстээн, улахан наадаларыгар дьон хоһууна сыралаах суолу аахсыбакка, сиэри-туому тутуһан, оҥочонон этэҥҥэ айанныы сылдьаллар эбит.Ол курдук, биһиги эмиэ күнү-дьылы куоттарымаары оҥочонон айанныырга сөбүлэһэн, Таймылыыр нэһилиэгин баһылыга Афанасий Афанасьевич бэйэтэ тэрийэн, бара-кэлэ бэркэ табыллан айаннаатыбыт. Айаммыт (мин урут сылдьыбатах киһиэхэ) барыта сонун кэрэ буолла. Дойдум барахсан киэҥэ-куоҥа,харах ылбат уу куйаара киһи эрэ сөҕүөх-махтайыах курдук. Барар сирбит – Неелов хомотуттан Быыкап боротуокатынан, онтон Өлүөнэ эбэни туораан, Өлөөн боротуокатынан муораҕа киирэн, Өлөөн өрүс төрдүгэр тахсабыт. Неелов хомотун тыала кыратык сахсыйдар да, боротуока уонна Улахан эбэбит этэҥҥэ туоратта. Өлөөн боротуоката чуумпу уунан, киирэн эрэр күн кырысыабай сарыалынан көрүстэ.
Манна баар эбит кус-хаас дойдута, бииртэн биир үөр айанннаан ааһар, арыыга кырса сүүрэр, ааһар арыыларбыт күөх кырыстара олох чараас буолар эбит, онтон аллараа – ирбэт тоҥ муус, ууга суураллан сиҥнэ турар.
Бастакы сынньалаҥ тохтобулбут «Сэттэ паастаах” диэн балыксыттар учаастактара. Хаһаайын Александр Борисович Ачикасов үөрэ-көтө көрүстэ, минньигэс астаах остуола бэлэм буолла.
Александр манна кыһыҥҥы илимнэрин, кыстыыр маһын бэлэмнэнэн бүтэрбит. Кини кэпсээҥҥэ киирбит минньигэс асчыт эбит, ордук минньигэс – бэйэтэ астыыр килиэбэ. Ыйыталаһан билбитим, урут армияҕа ыраах Монголияҕа сулууспалаабыт, онно пекарынан сылдьыбыт. Өссө кэрэхсээбитим диэн, бу «Сэттэ паастаах» кини эһэтэ Винокуров Николай Максимович – ааттаах кырсаһыт булчут олорбут, бултаабыт сирэ эбит.
Эһэтин норуокка биллэр таптал аата Суптукаай диэн этэ. Тоҕо инник аат иҥэрбиттэрэ туспа номох: 60 сылларга Хомунньуус баартыйаҕа чилиэнинэн киирээри дуу, билиэтин ылаары дуу, сатыы Өлөөнтөн Күһүүргэ, систэри-хайалары, үрэхтэри суптурута-быһалыы түһэтэлээн тиийбит. Ол оннук биһиги дьоммут дьыалаҕа бэриниилээхтэрэ, хорсуннара, бэйэлэрин кыаналлара, киһини эрэ сөхтөрөр. Онтон ыла кинини Суптукаай диэн аатынан сүрэхтээбиттэр норуокка.
Манна туундараҕа «Буран” көлө сайыннары абырыыр эбит. «Буран” хаһаайына Анатолий көлөтүн чаһы курдук көрөр-истэр, улахан туһалаах киһи эбит.
Сотору «Буранынан” Таймылыырдарын диэки айаннаары олороллор. Туундара мааны түүлээҕин – маҕан кырсаны, манна урут сүүһүнэн бултаан, государствоҕа туттараллара. Кырса пааһа билигин даҕаны сөргүттэххэ туһалыан сөптөөҕүн, кини ымпыгын-чымпыгын, кистэлэҥин көрдөрөн, аргыспыт балыксыт Борис Николаевич Лазарев элбэҕи кэпсээтэ.
Кини да, атын да олохтоохтор хомойоллоро диэн, бу эбээн өбүгэбит төрүт дьарыга олох умнууга хаалан, сүтэн-оһон хаалыа дуо ама диэн. Урукку курдук тэрээһиннээх түүлээҕи бултааһын суох, кыаллыбат буолбута буолуо диэн сэрэйэ эрэ саныыгын.
Махталы кытта айаммытын салгыыбыт, муора мантан чугас.   Аара «Станнах Хочоҕо” аргыспыт Борис Николаевич, төрөөбүт, улааппыт сирин өтөх буолбут дьиэлэрин-уоттарын көрдөрөн, төһө да курус- ахтылҕан кэпсээн буоллар, үтүө да сиргэ, үтүө да дьон олорон ааспыттар эбит диэн өйдөбүл хаалар.
Муора чуумпу. Туманнаах тулабыт уу эрэ. Туман быыһынан ыраах арыылар көстөн ааһаллар. Өлөөн өрүс төрдүгэр    ыраахтан тумуллаан киирбит хайаҕа саамай үрдүгэр маяк көһүннэ. Дьэ, бу тоҕус уон сыл анараа өттүгэр Улуу киһибит, Саха Саарына, суруйааччы Алампа-Соппуруонап «айаннаан сылдьыбыт бэлиэм буоллун» диэн бэйэтэ суруйбутунуу, туруорбут остуолбата көстөр эбит. Уруккуттан олохтоохтор «Соппуруон Маяга» диэн аатырдаллар эбит. Тумул хайатын тэллэҕэр уон сэттис үйэҕэ нууччалар олохтообут Уус-Өлөөн сэлиэнньэтэ турар. Билигин кыракый учаастак да буоллар, сөҕүмэр историческай суолталаах дойду буолар. Арктиканы чинчийбит, Хотугу уу суолун арыйбыт улуу айанньыттар тоҕуоруспут сирдэрэ. Аатырбыт айанньыттар кэргэннии Татьяна, Василий Прончищевтар көмүс уҥуохтара манна көмүллэ сытар.   Кэриэстээн, сүгүрүйэн туундарабыт сэмэй-кэрэ тыыннаах сибэккитин дьөрбөтүн уурдубут.
Тумул хайатыгар тахсабыт.
Алампабыт остуолбата 90 сыл турдар да, билигин да чэгиэн туруктаах эбит. «Соппуруонап. Слепцов», – диэн быһыллыбыт ааттар арылхайдык көстөллөр, атын сурук-бичик сүппүт, үөһэ өттө кыратык муоҕурбут. Өр турбута биллэр – аллараа тутан турбут даркы тааһа ыһыллан эрэриттэн иҥнэйэн эрэр. Бары сүбэлэһэн көннөрөн ,чиҥэтэн, эбии тааһы ууран биэрдибит. Кырдьаҕас убайдарбыт баалыахтара суоҕа уонна   «Соппуруон маяга”, аны да кэлэр кэмнэргэ, маяк буолан, хоту сиргэ өссө да турдун диэн эрэнэбит. 90 сыл анараа өттүгэр, 1924 сыллаахха Алампа, Булуҥ сиринэн айана манна кэлэн түмүктэммитэ – Булунтан табанан, Өлөөнҥҥө ыт көлөҕө олорон манна тиийэн кэлбитэ. Үйэ саас тухары сүппэт өйдөбүнньүгүнэн, кини айанын түмүгүнэн суруйан хаалларбыт «Айаннаан сылдьыбыт бэлиэм» диэн очерката буолар. Онно Түмэти, Уус-Өлөөн көс олохтоох дьонун   олоҕун-дьаһаҕын суруйбута, сөҕөн-махтанан “танара дьоно» диэн үрдүктүк сыаналаабыта.
Алампа Өлөөҥҥө айанын туһунан өйдөбүнньүк суругу таһаҕас суола аһылыннаҕына, куораттан аҕаларга сүбэлэстибит.
Үөһээ улуу нуучча айанньыттарын ахтан ааспыппар эбэн эттэххэ, Өлөөн өрүһү бастакыннан чинчийэн, картаҕа киллэрбит ,чинчийиитин Уус -Өлөөҥҥө түмүктээбит киһиннэн буолар – Чекановскай Александр Лаврьентьевич. Бу туспа интириэһи үөскэтэр,тардар.         .
Айаммыт салҕанан, Таймылыыр сирин булабыт.   Ханнык баҕарар сир, дойду, дьонунан аатырар, сураҕырар. Үтүө-мааны кырдьаҕастары көрсөн, кэпсэтэн астынныбыт. Нэһилиэк бэйэтин күннээҕи түбүгүнэн сэргэхтик олорор.
Эдэр баһылык Афанасий Афанасьевич   дьонун туһугар кыһаллара үлэтигэр биллэр-көстөр, киһи хараҕар быраҕыллар. Ол курдук, бэрээдэги көрөр бэйэлэрэ полиция үлэһиттэммиттэрэ; нэһилиэк тас көстүүтүн тупсаран, оҕолуун, эдэрдиин, кырдьаҕастыын бириэмэлэрин тустаахтык атааралларын туһугар куораттыы кыраһыабай оҕо оонньуур площадканы, футболлуур хонууну, сынньанар беседканы тэрийэн туруоттарбыта. Ону таһынан киһи үөрэрэ диэн, Тиксиигэ, Күһүүргэ баанньыктар эстибит эбит буоллахтарына, манна баанньык сайыннары үлэлиир эбит. Күүстээх, улахан, суол оҥорор, ыраастыыр тракторы баһылык бэйэтэ сүүрэн-көтөн аҕалбыта улахан абыраллаах көмө буолла. Ити барыта киһи туһа диэн.
Таймылыыртан Түмэтинэн ытык сиргэ – «Үҥкээбил очуостарыгар” тиийэ айаннаатыбыт.Айылҕа мааныта, кэрэтэ манна баар эбит.
Өлөөн уута ырааһа – түгэҕэр сытар таастар кытары көстөллөр,биэрэгэ ырааһа – элбэх сырыы суоҕун түмүгэ, улаханнык тэпсиллэ илигэ. Айылҕа бэйэтин харыстанан, чуумпуран, иһийэн турар курдук. Үрүйэттэн туундара хаһаайына   овцебык кыыл тахсан барда да, ырааппата, ыраахтан биһигини көрөн кэтэһэн турда. Чугас оҕото баар эбит диэн сэрэйдибит. Сылгы үөрдэрэ мэччийэ сылдьаллара көстөн ааһаллар. Айылҕа оҥорбута буолуо, бадаҕа ,хайаҕа киһи киирэн тахсар улахан хаспаҕын тохтоон көрдүбүт. Эбэбит наһаа минньигэс балыгынан күндүлээтэ. Манна санаан кэллим Таймылыыр ытык кырдьҕаһа   Григорий   Константинович Болтунов этэр тылларын (Лээхэп арыытыгар төрөөбүт киһи, уон биир саастааҕар ийэтинээн иккиэйэх олордохторуна үрүҥ эһэ дьиэҕэ кэлбитигэр, ытан өлөрбүт – көмүскэнэн): бэйэтэ биэрэрин эрэ ылыҥ, ордугу өлөрүмэҥ, өһөрүмэҥ; бултаммыт аскытын ыһымаҥ, тоҕумаҥ, харыстаан туттуҥ. Ити тыллары кэһии – аньыы диэн буолар. Кырдьык, кистэл буолбатах, дьиикэй табабыт сүтэ-сүтэ көстөн ааһар буолла. Таайдахха кыыл харыстанар ньымата буолуо олус дьиикэйдик сыһыаннаһарбыт иһин. Ол курдук, Күһүүр эҥэр кыыл таба үгүөрүтүк кэлбит сылыгар, туундараҕа тыһа,иһэ суох өлүктэр сыталларын   көрбүт дьон кэпсииллэрэ. Бу диэки, соторутааҕыта, тыла эрэ ылыллыбыт, таба өлүктэрин саас олохтоох дьон көрбүттэрин туһунан иһиллэр. Итинник сыһыаммытынан, айылҕа биэрэр байанайыттан олох да матар дьон олоробут быһыылаах диэн, киһи хомойор...
Уу кытыытыгар тааска түспүт ойуулары өрүү булан көрөбүн, ол курдук, Быыкап боротуокатын биэрэгиттэн уруут-урут айаннаан ааспыт нуучча хаһаагын сирэйин омоонун булан көрдүм. “Станнах Хочоттон” муус үйэ иннинэ үөскээн сылдьыбыта буолуо мааны адьырҕа кыыл-тигр ойуута тааска түһэн хаалбыт курдук . Көрүҥ, бэйэҕит итэҕэйиэххит миэхэ баҕар…
Туһалаах, кэрэхсэбиллээх айаным түмүгүнэн Уус-Өлөөн, Таймылыыр дьоһун-мааны дьонугар махталбын тиэрдэн туран, манныгы этиэхпин баҕарабын:
– Бэйэтин историятын билэр норуот кэскиллээх диэни тутуһан, Уус-Өлөөн историческай суолтатын толору туһанарга,   дьону угуйан ыҥыра турар Арктика улуу айанньыттарын, чинчийээччилэрин өйдөбүнньук сирэ буоларынан, эдэр ыччаты дойдутун таптыырга, историятын билэргэ-харыстыырга иитэргэ, тыын бүгүн манна баар диэн мин тус санаам буолар. Ити этиллибити кытта сибээстээх соторутааҕыта Россия географическай обществотын алтыс Съеһа буолан ааста. Бу Съезка Россия Президена Владимир Путин кыттыыны ылла. Съезка киирбит этиилэртэн биирдэстэринэн буолар – үөрэнээччилэр ортолоругар географияҕа диктант ыытарга диэн. Ити оруннаах этии дии саныыбын, үөрэнээччи билиитин үрдэтэр санааттан киирбит этии. Арктикаҕа, Хотугу муустаах муора биэрэгэр   олорор үэрэнээччилэр, олорор дойдуларын историятын, географиятын билэн үрдүк ситиһиини көрдөрүөхтэрэ диэн, эрэл баар.
Татьяна Слепцова,
общ.корр.

отправить другу
Имя отправителя
E-mail отправителя

Адрес публикации - http://www.mayakarc.ru/?module=articles&action=view&id=777

Отправить

Статья

Өлөөн өрүскэ ыраах айан

Ещё по теме: