Сэрии тыына таарыйбатах сирэ диэн суоҕа / Маяк арктики

Статья

Сэрии тыына таарыйбатах сирэ диэн суоҕа
- издания
- №53
2014-05-1501062Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат

Тыыл бэтэрээнин бүгүҥҥүтэ
Кыайыы күнүн көрсө Трусов аатынан уулусса 5 нүөмэрдээх дьиэтигэр олорор тыыл бэтэрээнигэр И.П. Канинаны анаан-минээн көрсө тиийдим. Күһүн хаар түһүөҕүттэн ыраастанар диэни билбэтэх подъезка киириигэ тиэрэ таһылла сыстым. Түөрт атах буолан, туох баар чоройортон-чорбойортон тутуһан, киирэр кирилиэһи буллум. Аны подъезка киирэ түһээппин кытта, канализация сыта тунуйан кэбистэ. Муннубун былааппынан саба туттан, иккис этээскэ таҕыстым, үлэхтээх квартирам аанын тоҥсуйан табыгыраттым. Ирина Петровна күүтэн олорор киһи сиэринэн, начаас аанын арыйда. “Һуу, бу салгын сии таһырдьа хайдах тахсаҕын?” диэн бастакы ыйытыым буолла. Онуоха эбэ барахсан сырдыктык мичээрдээт, “Хайыахпыный? Сылдьаахтыыбын. Оҕолорум, сиэннэрим көмөлөрүнэн” – диэхтээтэ.
-- Онтон квартираҥ ис өттүн туруга хайдаҕый? – диэн мин өһүөнү, истиэнэни эргиччи көрөбүн. Муннуктарынан сиик ыла сылдьыбыт бэлиэтэ хаалбыт, үөһэттэн уу халыйбыт суола саһаран көстөр.
-- Үс сыллааҕыта капитальнай өрөмүөҥҥэ диэн 30000 көрбүттэрэ, куухунабар уонна көрүдүөрбэр эрэ тиийбитэ. Быйыл олус сылаастык кыстаатыбыт. Этэҥҥэ, -- диэн үөрүүтүн үллэстэр.
Бу икки хостоох дьиэтигэр Ирина Петровна кэргэнин Иван Васильевиһы кытта олорбуттара, билигин сиэнэ олорсор. Кырдьаҕас, буолаары буолан атаҕа ыалдьар киһи, күнү-күннүктээн түннүгү манаан олордоҕуна, санаата-оноото хараастара чуолкай. Ол иһин эбитэ буолуо, аралдьыйаары сылгы сиэлинэн дьарыктанарга сананан, бастакы холонуутун саҕалаабыт.
-- Билигин олох үчүгэй. Оҕолор барахсаттар аччыктыыр, тоҥор-хатар диэни билбэттэр. Куруук оннук буолара буоллар. Ону сорох төрөппүттэр арыгылаан, оҕолорун соҕотохсуталлар. Ити сыыһа. Биһиги сэрии тулаайахтара... – диэт, Ирина Петровна ол алдьархайдаах сэрии кэмин санаан ис-иһиттэн дириҥник өрө тыынна.

Уус-Өлөөн: 1941-1945
Кырачаан Ира күн сирин Уус-Өлөөн сиригэр Тэрпэй диэн муора арыытыгар 1934 сыллаахха көрбүтэ. Ийэтэ төрүт олохтоох, аҕата Анаабыр киһитэ -- бу иккис кыыстара этэ. Бастакыларын аата Анна, Ираттан 12 сыл аҕа. Анна кэлин Таймылыырга олорбута. Ыаллар таба иитиитинэн дьарыктаналлара. Ити эрээри аҕата кыыс үс ыйын туолуута олохтон туоруур.
Оччолорго, төһө да кыракый саастаах буолбутун иһин, өйгө-санааҕа суураллыбаттык иҥпит алдьархай, билигин да бу баардыы барыгырар:
-- 1941 сыллаахха сайын сэрии буолбут диэбиттэрэ. Онтон 1942 сыллаахха уу суолунан бааржанан тиэйэн аҕалан финнэри, литовецтары, немецтэри биһиги биэрэкпитигэр куппуттара. Оччолордооҕу санаабар наһаа элбэхтэр этэ. Оҕо бөҕө. Бары сып-сырдыктар. Дьүдьэх-аччык көрүҥнээхтэрэ. Тута кирпииччэнэн, маһынан далла туппуттара, ол аата уопсай дьиэ курдук улахан дьиэ. Онно билбиппит -- сэрии чахчы буолбутун. Бу дьон онтон куттанан күрээн, куотан кэлбиттэр диэн өйдүүрбүт.
Мин ити кэмҥэ бастакы кылааска үөрэнэрим. Учууталбыт Бороҕон киһитэ Георгий Иванович Стручков латыын буукубатыгар үөрэтэрэ. Арыый обургу кэлии оҕолор биһигини кытта үөрэнэллэрэ. Биһиги оҕолорго аспыт дуомуттан бэрсэрбит. Наһаа иллээх-эйэлээх этибит. Боруоктаһар диэни билбэппит, -- диэн кэпсии олордо Ирина Петровна.
Ити дьыл сут-кураан буолар. Балык кэлэрэ тохтуур. Дьон ыттаах сыарҕанан балык көрдөнө муораны кыйа ыраах айаҥҥа туруналлара: онтон төннөрө төннөр, сураҕа суох сүтэрэ сүтэр. Саас тоҥон өлбүт дьону аҕалтыыллара дьулаан хартыына буолан хатанан хаалбыт. Биир оннук түгэни Ирина Петровна маннык кэпсиир:
-- Биирдэ кыыс оҕолоох ыал муораҕа балыкка барбыттар. Кэлин атын балыксыттар ол дьон кыыстарын булан аҕалбыттара. Бу барахсан тыыннаах эбит. Аҕалара эрэйдээх дьонугар хаары хаһан дьиэ оҥорбут уонна бэйэтэ таска охтон өлөн хаалаахтаабыт. Аччыктаан охтоохтоотоҕо буолуо. Онтон ийэлэрэ хаар дьиэтин иһигэр тыына быстан, хамсаабат буолаахтаабытын булбуттар. Кыыс тыыннаах хаалар ыйааҕа-чааһа таайан, нэһиилэ сырдыгы көрөн сытаахтаабыт. Кэлин бу кыыс улаатан кэргэн тахсан, көһөн барбыта. Таптал аата Бөрөкөө диэн этэ.
Дэриэбинэ да иһигэр өлүү-сүтүү ханна барыай?! Үксүн кэлии омуктар эрэйдэнэллэрэ. Сотору-сотору өлбүт дьону бараахтарын таһыгар таһааран мас курдук кыстаан кэбиһэллэр эбит.
1943 сыллаахха аны чурапчылары аҕалбыттар. Ира эбэтигэр Арьянова Марияҕа хас да киһини дьукаах олордубуттара. Бу дьыл кыһыныгар балык дэлэйдик кэлбит. Дьон “муус үрдүттэн” кытта балык хомуйбуттар. Балык оннук элбэх этэ диэн ахтар кырдьаҕас эбэ.
Ира ийэтин кытта Арыыга көһөллөр. Онно оҕо көрөөччүнэн, кыһынын солбукка муҥха быраҕыытыгар, бэрийиитигэр, сайынын мас эрбээһинигэр сэрии бүтүөр диэри сылдьар.
-- Наһаа аччыктыыр этибит. Балыгы сиэппэт этилэр. Балыгы ыкка эрэ сиэтэр көҥүллэнэрэ. Күннээҕи нуормалара икки киилэ этэ. Балык собуотугар ол литовецтар, финнэр үлэлииллэрэ. Онно тиийэн балык иһиттэн бэриһиннэрэрбит. Уочарат бөҕө буолара. Итиэннэ бурдук ыллаттара Даарыйакаан эмээхсиҥҥэ ыыталлара. Онтон Эдьигээнтэн биир тойон кэлэн балыгы сииргэ көҥүл биэрэн барбыта. Оо, онно үөрбүппүтүөн!!! Бу маннык олоҕу буолуохтааҕын курдук ылынарбыт. Сэриигэ биһигиттэн дьон барбатаҕа. Түүлээх таҥас ыыталларын өйдүүбүн. Анаан иистэнэр эмээхситтэр бааллара. Балыгы, билигин санаатахпына, дьарапалааннар кэлэн хомуйан бараллара быһыылааҕа.
1945 сыл сайыныгар “Сэрии бүппүт, Сэбиэскэй Сойуус дьоно Гитлеры кыайбыттар” диэн үөрүүлээх сонун кинилэргэ тиийэн кэлэр. Ити дьыл күһүнүгэр үөрэниэн баҕалаах кыыс бэйэтэ туруорсан, Арыы оскуолатыгар 4-с кылааска киирэр.
Ити эрээри олох тута тупсан барбатаҕа. Аны 1946 сыллаахха ийэтэ ыарытыйан, икки сыл тэллэхтээх-суорҕаҥҥа сытан баран, күн сириттэн күрэнэр. Саҥа улаатан эрэр кыыс эдьиийигэр хаалар.
1949 сылга били борохуоттарынан устан кэлбит дьону төттөрү дойдуларыгар атаарыы сүпсүлгэнэ саҕаланар, сорохтор барбаттар. Ким эрэ үөрэр, ким эрэ ытыыр...
-- Бу дьыл мин оскуолабыттан тохтоон, Ыстаннаахха балык собуотугар үлэҕэ киирбитим. Олох 1954 сылтан биирдэ тупсан барбыта. 1948 сыллаахха бастакы “Ильич уота” киирбитэ. Араадьыйа саҥарбыта.
Дьэ, бу курдук саҥа улаатан эрэр кыыс үлэһит буолбута. Ол кэмтэн олох биир күн үөрдэр, дьоллуур, иккис күнүгэр хомотор, дьулатар умсулҕаныгар олорсон кэлэн, бүгүн Ирина Петровна 80 сааһын томточчу туолла. Кини дьоло – оҕолорун, сиэннэрин, хос сиэннэрин үөрүүлэрин тэҥҥэ үллэстэн олороро, олоххо тардыһыыта...
Полина НИКОЛАЕВА

отправить другу
Имя отправителя
E-mail отправителя

Адрес публикации - http://www.mayakarc.ru/?module=articles&action=view&id=656

Отправить

Статья

Сэрии тыына таарыйбатах сирэ диэн суоҕа

Ещё по теме: