Регистрация
Статья
Валентина МАТВИЕНКО: «Сокуон олохтоох дьон туһатыгар үлэлиэхтээх»
2015-07-020882“Арктика зонатын туһунан” сокуон бырайыагын дьүүллэһэр Сэбиэт мунньаҕаАан дойду бизнеһэ хараҕын хатаата
Российскай Федерация Арктикатын зонатыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин биэс муниципальнай оройуона, хотугу муустаах байҕал кытыытынан сытар сирдэр уонна арыылар, муора уута, тайаан сытар кытыла киирсэллэр. Маннык статуһунан Мурманскай уонна Архангельскай уобаластар, Красноярскай кыраай сорох оройуоннара, Ненецкэй, Ямало-Ненецкэй уонна Чукотскай автономнай уокуруктар туһаналлар.
Саха сирин Арктикатын сир аннынааҕы баайа – ниэбэ, гааһа – кэнники кэмҥэ атын дойдулар болҕомтолорун тарта. Тыытыллыбатах айылҕата, хостоммотох хорҕолдьуна, суураллыбатах сирин ньуура “экспорт, импорт” интэриэстэрин көбүттэ. Биллиилээх Россия бэлиитигэ, Арктиканы чинчийээччи Артур Чилингаров “Россия Арктикатын зоната – национальнай киэн туттуубут, дойдубут ситиһиилээхтик сайдарыгар олуга уонна кэлэр өттүгэр олохпут тускула” диэн эппитин хаһан эрэ блокноппар суруммуппун хат-хат ааҕабын.
Кэнники кэмҥэ Арктика уонна хоту улуустарыгар промышленноһы сайыннарыы хото киирэр. Ити эрээри барыта эриэ дэхси буолбатах. Холобур, Уус-Дьааҥыга хорҕолдьун, Үөһээ Дьааҥы сиригэр-уотугар кыһыл көмүс хостоон испиттэрэ да, экономическэй төрүтэ суох саҕалааһыннар сотору кэминэн тохтотуллубуттара. Көтүмэх саҕалааһыннар сиэртибэлэрэ буолбут Лазо, Наледнай, Полярник, Чэҥкэлэ уонна да атын оробуочай бөһүөлэктэр сабыллыбыттара.
Билигин сүрүннээн хайаны байытар үлэлэр ыытыллаллар. Холобур, Зырянка үрдүк хаачыстыбалаах чоҕо, Күчү көмүһэ, Үөһээ Дьааҥы тимирэ, Өлөөн, Анаабыр, Булуҥ улуустарын алмаастара, Муома сибиниэһэ өрөспүүбүлүкэҕэ улахан бырайыактар киирэллэригэр элбэҕи эрэннэрэллэр. Россия киэбигэр тэҥнээтэххэ, Саха сиригэр углеводород саамай элбэх саппааһа баар. Бу биһиги оттукпутугар, энергетикэбитигэр олус наадалааҕа биллэр. Сиртэн хостонор баайбыт барыта миллиардынан эрэ суоттанар саппаас буолар.
Хотугу муора суола олус инникилээҕин билэбит. Быһатын эттэххэ, саҥа олоххо “ааны арыйыы” буолан, өрөспүүбүлүкэбит, дойдубут аан дойду таһымыгар быһа тахсарыгар олук уурар. Ол иһин муора суолун сайыннарыы судаарыстыба биир бастакы соруга буоларын туһунан 2014 сыллаахха президент Владимир Путин Федеральнай Мунньахха бэйэтин Этиитигэр тоһоҕолоон бэлиэтээбитэ.
Дойду хотугулуу-илиҥҥи территориятын хабар тимир суол сайдыыта эмиэ туспа быһаарар суолталаах. Тимир суол ыллыга кииммитигэр кэллэ, аны хоту ааһыа.
Гидроэлектростанцияларын тутууга Өлөөн, Анаабыр, Дьааҥы, Индигир, Халыма өрүстэр кыахтарын туһанарга диэн этии эмиэ баар.
Тыал кыаҕын туһанан электроэнергия ылыахха сөбүн эмиэ дакаастаан тураллар. Бу хайысханы Саха сиригэр олоххо киллэрдэххэ, сылга 15,6 млрд. кВт\ч. көҥүллүк туһаныахха сөбүн быһаарбыттара.
Күн уотун сырдыгын туһанан электроэнергияны туттуу саҕаланна. Ааспыт нэдиэлэҕэ Баатаҕайга итинник уот станцията үлэҕэ киирдэ.
Төһө бэлэмнээхпитий?
Саха сирэ маннык балысхан сайдыы кэлэн иһэригэр төһө бэлэмнээҕий? Россия Арктикатын территориятыгар олорор дьон, чуолаан, өрөспүүбүлүкэбит аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттара төһө сокуонунан көмүскэллээхтэрий?
Бу туһунан РФ Федеральнай Мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин Арктикаҕа уонна Антарктикаҕа экспердиир Сэбиэтин президиумун уонна РФ субъектарын сокуону оҥорор мунньахтарын бэрэссэдээтэллэрин, регионнар баһылыктарын кытта холбоһуктаах мунньахха кэпсэттилэр.
Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Валентина Матвиенко мунньахха күн бүгүҥҥэ диэри Россия таһымыгар Арктика зонатын уратыта учуоттаммыт биир кэлим, сүрүн нуорма-быраап докумуона суоҕун эттэ. “Саха сиригэр баар сөптөөх уопуту федеральнай таһымҥа ыытыллар политикаҕа туһаныахпытын наада. Ол иһин Российскай Федерация таһымыгар ыллыллыахтаах “Арктика зонатын туһунан” сокуон бырайыагын дьүүллэһэр Сэбиэт мунньаҕын манна ыытабыт”, – диэтэ кини.
Бастатан туран, ылыллыахтаах сокуон олохтоох экономика ирдэбилин хааччыйыыга, дьон олоҕун, үлэ социальнай усулуобуйатын хаачыстыбатын тупсарарга ананыахтааҕа этилиннэ. Ол эбэтэр Ил Дархан Егор Борисов “Арктика – диэн, бастатан туран, онно түөлбэлээн олорор дьон олоҕо буолар. Онон биһиги ханнык эрэ үлэни ыытар буоллахпытына, кинилэр тустарынан толкуйдуохтаахпыт, айылҕабытын харыстыахтаахпыт”, – диэн эппитигэр Валентина Матвиенко сөпсөһөрүн биллэрдэ. Саҥа ылыллыахтаах сокуон олоххо киирдэҕинэ, “Олохтоох дьон бэйэлэрин дойдуларыгар бигэ туруктаахтык, сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээхтик сананыахтара, араас бырайыактартан киирэр дохуот олохтоохтор интэриэстэригэр туһуланыа, бары өттүнэн көмүскэллээх буолуохтара, социальнай өҥөнөн хааччыллыахтара. Биллэн турар, Саха Өрөспүүбүлүкэтин салалтата итиннэ араас бырагыраамалары ылынан, улахан болҕомтотун уурар, ону биһиги федеральнай таһымҥа диэри үрдэтэн биэриэхтээхпит”, – диэн эттэ.
Ол курдук, Федерация Сэбиэтин спикерэ бэлиэтээбитинэн, холобур, оҥорон таһаарыы саҥа көрүҥнэрин киллэрии дьон-сэргэ олоҕун аймыа суохтаах. “Аҕыйах ахсааннаах норуоттар үгэскэ кубулуйбут дьарыктарын хааччахтыыр, кинилэр бырааптарын күөмчүлүүр сатаммат. Бу тула Федерация экспердиир Сэбиэтэ сокуон быһаарыытыгар күүстээх үлэни ыытыаҕа. Арктика аан дойду бизнеһин болҕомтотун ылбытынан, кинилэр бу манна олорор дьон Российскай Федерация сокуонунан кытаанах көмүскэллээхтэрин билиэхтээхтэр”, – диэтэ.
Ил Дархан – сайдыыбыт,
олохпут Мэктиэтэ
Ил Дархан Егор Борисов Саха сирин олохтоохторун бүттүүммүт интэриэспитин көмүскүүр Мэктиэбитинэн буолар. Ол иһин кини федеральнай структураларга туруорсуутун куруук кэтиибит, сөптөөх быһаарыылары ыларын күүтэбит. Бу да сырыыга Егор Афанасьевич Арктика тиэмэтигэр саҥа Сокуон барылыгар этиилэрин чуумпуран олорон иһиттибит.
"Сорох сокуоннар олохтоохтор интэриэстэрин көмүскүөхтэрин оннугар, төттөрүтүн, күөмчүлүүллэр. Холобур, сир кодекса Арктика зонатын олохтооҕун быраабыгар ханан да сөп түбэспэт”, – диэтэ Аҕа Баһылык. Онон быстах сокуоннары сааһылаан, бары эйгэни хабар, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэр ис хоһоонноох ыстатыйалардаах саҥа сокуон тахсара наадалааҕа ыйылынна.
Саха сиригэр төһө да биэс эрэ муниципальнай тэриллиини Арктика зонатыгар киллэрбиттэрин иһин, атын аҕыс хоту улуус сирдэринэн-уоттарынан, сиртэн хостонор баайдарынан, олорор усулуобуйаларынан Арктика зонатыгар сөп түбэһэллэринэн итилэри эмиэ хайаан да киллэрэргэ этилиннэ.
Сэлии муоһун, кырамтатын хомуйуу эмиэ сокуонунан бэрээдэктэниллиэхтээҕэ этилиннэ. “Билигин сөптөөх дьаһал суоҕунан, бу “дьыала” олохтоохтору буруйу оҥорууга тириэрдэр. Дьиҥэр, сөптөөх нуорма-быраап докумуона ылылыннаҕына, манан олохтоох дьон аһаҕастык дьарыктаныахтарын сөп”, – диэтэ Егор Борисов.
Арктика уонна хоту улуустар бэйэлэрин географическай уонна транспортнай балаһыанньаларынан дьон күннээҕи туттар малын-салын эрдэттэн миэстэтигэр тириэрдиигэ наадыйаллар. Ол эбэтэр, холобур, испиискэ, туус, бурдук хас да сыллааҕы саппааһа эрдэттэн тириэрдиллэр. Бу эмиэ болҕомтоҕо ылыллыахтааҕын иһитиннэрдэ.
Маны сэргэ, холобур, ырыынак сыһыаннаһыылара тустаах тэрилтэлэри улахан ороскуокка тэбэринэн, салгын транспорынан айан иһин төлөбүр олус ыарахан. Онон маннык курдук дьоҥҥо өҥөнү оҥорор хайысхаларга субсидия баар буолуохтааҕа эмиэ таарылынна.
Итиэннэ, Арктика сиригэр-уотугар үлэлиир хас биирдии промышленнай тэрилтэ хайаан да олохтоохтор иннилэригэр социальнай эбээһинэстээх буолуохтааҕын Ил Дархан тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
Полина НИКОЛАЕВА
Ещё по теме:
2020-04-15
Что ждёт систему образования Якутии после пандемии коронавируса?2020-02-12
Айсен Николаев об исполнении нацпроектов: «Нам нужны кардинально новые подходы»2020-02-12
«Таас-Юрях Нефтегазодобыча» пригласила к сотрудничеству якутские предприятия2020-02-12
Сельхозпредприятиям предлагают упростить доступ к мерам господдержки2020-02-11
В Якутии в ближайшее время начнутся единовременные выплаты ветеранам ВОВ